بررسی چالش شاخص بهره‌وری آب و خاک کشور

دکتر هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی، مسائل مربوط به شاخص بهره وری آب و خاک کشور را مورد بررسی قرار داد و در این خصوص گفت:

یکی از مهمترین چالش‌های موجود در بخش آب و کشاورزی در ایران، کم‌بودن میزان بهره‌وری نهاده‌ها و منابع تولیدی است.  

در ایران به ازای هر یک متر مکعب آب، ۸۰۰ گرم ماده خشک کشاورزی تولید می‌شود؛ درحالیکه در اروپا سه کیلوگرم است.

رتبه ایران در زمینه بهره‌وری آب کشاورزی ۱۰۲ از میان ۱۲۳ کشور جهان است.

شاخص بهره‌کشی از منابع آب درکشور ما بسیار بالا و در حد بهره‌کشی سنگین است.

در کشور ما بر اساس نظرات کارشناسان وزارت نیرو(%۹۰) و وزارت جهاد کشاورزی (%۷۵) از آب شیرین قابل دسترس در فعالیت‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هر دو مقدار از میانگین جهانی بسیار بیشتر است.

افت سالیانه آبخوان‌های کشور در حدود ۵۵ سانتی متر وکسری آبخوان‌های کشور در حال حاضر در حدود ۱۴۰ میلیارد متر مکعب است.

تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز کشوردر حدود ۷۶۳ هزار حلقه اعلام شده است که ۴۲۰هزار حلقه چاه مجاز و در حدود ۳۴۳ هزار حلقه از این چاه‌ها، غیرمجاز هستند.

بر اساس استاندارد جهانی فرونشست سالیانه دشت‌ها در حدی معادل ۴ میلی متر حد بحرانی است. این درحالی است که در بسیاری از نقاط کشور ما میزان نشست سالیانه بین ۹۰ الی ۱۴۰ برابر استاندارد جهانی است.

میزان هدررفت آب از شبکه‌های انتقال و توزیع کشور معادل مصرف سالانه بیش از ۱۷ میلیون نفر تلقی می‌شود.

وجود نشتی در حدود ۴۰ در صد در اثر فرسودگی تاسیسات تامین، انتقال و توزیع آب نیز از جمله مشکلات عدیده در کاهش بهره‌وری آب در کشور می‌باشد.

در حدود ۹ تا ۱۳ میلیارد متر مکعب آب از طریق ضایعات محصولات کشاورزی در کشور هدر می‌رود.

 

لطفا در رابطه با بهره‌وری نهاده‌ها و منابع تولیدی توضیحاتی ارائه فرمایید

 یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در بخش آب و کشاورزی در هر کشور؛ از جمله ایران، کم بودن میزان بهره‌وری نهاد‌ ها و منابع تولیدی می‌باشد.  این مسئله از یک طرف منجر به افزایش هزینه‌های تولید و به تبع آن قیمت تمام شده محصولات شده و از طرف دیگر میزان تولید محصولات را کاهش می‌دهد. در بین منابع و نهاده‌های تولیدی، آب همیشه جایگاه ویژه و مهمی داشته است. در واقع شاید بتوان آب را یکی از مهم‌ترین منابع تولید در کشاورزی محسوب نمود. اهمیت این نهاده در کشور ایران به‌دلایل محدودیت منابع آب از یک طرف و کم بودن راندمان آبیاری و هدررفت بخش عمده‌ای از منابع آب از طرف دیگر دو چندان می‌باشد. در چنین شرایطی لازم است که اقدامات گسترده و مؤثری هم در جهت ارزیابی و بررسی وضعیت موجود استفاده از آب و میزان بهینه بودن مصرف و هم در جهت راهکارهای مناسب برای افزایش میزان بهره‌وری عرضه و مصرف این نهاده کمیاب و بسیار با ارزش انجام شود.

 

لطفا در رابطه با ظرفیت‌ها و واقعیت‌های آب و خاک کشور توضیحاتی ارائه فرمایید:

به‌طور خلاصه می‌توان ظرفیت‌ها و واقعیت‌های آب و خاک کشور را در حال حاضر به قرار ذیل ارائه نمود:

۱. متوسط میزان بارندگی کشور در ۵۰ سال اخیر از ۲۵۰ میلی متر از به ۲۲۶ میلی متر کاهش پیدا نموده است (شکل۱)

شکل ۱- تغییرات میانگین بارش کشور در ۵۰ سال اخیر

۲. منابع آب تجدید شونده کشور از میزان ۱۳۰ میلیارد متر مکعب در طی بیست سال اخیر به دلایل مختلفی از جمله تغییرات اقلیمی و پدیده خشکسالی به حدود ۱۰۳ میلیارد متر مکعب کاهش پیدا نموده است (شکل ۲).

شکل ۲- تغییرات منابع آب تجدید شونده در کشور

شکل ۳- تغییرات میزان برداشت آب در طی دوره‌های مختلف در کشور

شکل ۴- حدود و محدوده مجاز برداشت آب

۳. با توجه به برداشت در حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب از منابع آب تجدیدپذیر کشور، بنابر این در حدود ۹۰٪ از منابع آبی تجدید پذیر مصرف گردیده که این مقدار بیش از دو برابر استاندارد جهانی ( یعنی معادل ۴۰٪) می‌باشد. بنابر این شاخص بهره‌کشی از منابع آب درکشور ما بسیار بالا و در حد بهره‌کشی سنگین است. راندمان آبیاری نیز در اکثر موارد بسیار پایین و گاهی تا ۳۰% هم گزارش شده (اشکال ۳ و ۴).

شکل ۵- سهم بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت در کشور

۴. در کشور ما بر اساس نظرات کارشناسان وزارت نیرو در حدود ۹۰٪ از آب شیرین قابل دسترس در فعالیت های کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد که از میانگین جهانی بسیار بیشتر است. البته بر اساس نظر کارشناسان وزارت کشاورزی این مقدار در حدود ۷۵ در صد اعلام شده که در هر دو حالت مصارف آب کشاورزی در کشور ما بالای میانگین جهانی است.  این مقادیر در بعضی از کشورهای پیشرفته مانند فرانسه، انگستان، روسیه، آمریکا، ایتالیا، چین ، استرالیا و در حال توسعه ترکیه، مصر به ترتیب معادل، ۱۰، ۱۲، ۲۰، ۳۵، ۴۴، ۶۵، ۶۵، ۸۰ و ۸۵ در صد میباشند. بر اساس اعلام وزارت نیرو، مصرف آب در بخش خانگی حدود ۸ و بخش صنعت تنها ۲ درصد از آب شیرین در دسترس را به خود اختصاص داده اند(شکل ۵).

شکل ۶- تغییرات کسری مخزن تجمعی آب زیر زمینی

۵. افت سالیانه آبخوانهای کشور در حدود ۵۵ سانتی متر بوده و متوسط افت تجمعی ۵۰ ساله آبخوان‌های کشور معادل ۲۵ متر بوده است. کسری آبخوان های کشور در حال حاضر در حدود ۱۴۰ میلیارد متر مکعب  است (شکل ۶) . این میزان در مورد استان کرمانشاه در حدود ۱۰۳۵ میلیون متر مکعب اعلام شده است.

شکل ۷- دشت‌های ممنوعه کشور (۴۱۰ دشت)

۶. تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز کشوردر  حدود ۷۶۳ هزار حلقه اعلام شده است که ۴۲۰هزار حلقه چاه مجاز و در  حدود ۳۴۳ هزار حلقه از این چاه‌ها، غیرمجاز هستند.  متاسفانه ۱۸ استان از ۳۱ استان کشور تقریبا با مشکل شدید آب مواجه بوده و لم یزرع شده اند. فروچاله‌های ایجاد شده در دشت های کشور به دلیل برداشتهای بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، رو به فزونی است. در حال حاضر در کشور از حدود ۶۰۹ دشت کشور در حدود ۴۱۰ دشت ممنوعه و یا غیر قابل کشت و توسعه شده است (شکل ۷).

شکل ۸- نشست دشت کرمانشاه 

۷. برداشت بیش از حد از آبهای زیر زمینی باعث نشست و نابودی دشتهای اقصی نقاط کشور ما شده است. در استان کرمانشاه نیز متاسفانه نشست اراضی در دشتهائی نظیر کرمانشاه،  حسن آباد و شیان ،روانسر و سنجابی شروع شده و در حال گسترش می باشد (شکل ۸).  بر اساس استاندارد جهانی فرونشست سالیانه ای معادل ۴ میلی متر حد بحرانی است. این در حالی است که در بسیاری از نقاط کشور، میزان نشست سالیانه بین ۹۰ الی ۱۴۰ برابر استاندارد جهانی است.

شکل ۹- توسعه خشکسالی در اقصی نقاط کشور

۸. متاسفانه عوامل مختلف  دیگری سبب افزایش موضوع بحران آبهای سطحی و زیر زمینی شده اند که از جمله آنها میتوان به مواردی نظیر خشکسالی (کاهش بارندگی) ، رشد جمعیت و توسعه کشاورزی بدون حساب و کتاب، برداشت آب از چاههای آب غیر مجاز، استفاده نادرست از منابع آب های زیرزمینی، آلودگی از طریق فعالیت فاضلاب های خانگی و صنعتی، محدودیت ها و مشکلات در انجام قوانین و مقررات مربوط به آب را نام برد (شکل ۹).

شکل ۱۰- نشت آب از شبکه های انتقال و توزیع آب

۹. با توجه به  رشد جمعیت و افزایش مصرف آب در زمینه های کشاورزی، شرب و صنعت، مصرف سرانه آب تجدید پذیر کشور ما از ۷۰۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۳۵ به حدود بحرانی زیر ۱۰۰۰ متر مکعب در سال ۱۴۰۰ به ازای هر نفر در سال رسیده است.

۱۰. بر اساس شاخصهای مختلف موسسه بین المللی مدیریت منابع آب سازمان ملل و فالکن مارک هم اکنون کشور ما در حالت تنش شدید و بحران شدید آبی بسر میبرد و روز به روز بر وخامت اوضاع افزوده می شود.

۱۱. فرسودگی تاسیسات تامین، انتقال و توزیع آب و وجود نشتی در حدود ۴۰ در صد در تاسیسات ذکر شده نیز از جمله مشکلات عدیده در بهره وری آب در کشورمی باشند (شکل ۱۰).

شکل ۱۱- دور ریز محصولات کشاورزی

۱۲- در شرایطی که میزان سرانه آب مصرفی هر نفر در کشور معادل ۲۰۰ لیتر در روز در نظر گرفته شود، لذا،  میزان هدر رفت آب از شبکه های انتقال و توزیع کشور معادل مصرف سالانه بیش از ۱۷ میلیون نفر تلقی می‌شود. به عبارت دیگر در شرایطی که آمار هدر رفت واقعی آب کنترل شود، زمینه تامین نیاز آب ۲۰ درصد از جامعه مهیا خواهد شد.

۱۳- عدم وجود برنامه ریزی مناسب و مدون جهت استفاده از آبهای نامتعارف و خاکستری در زمینه های مختلف نظیر آبیاری فضاهای سبز و محصولات کشاورزی جهت کاهش فشار بر آب شرب مورد استفاده از مشکلات دیگر آب کشور است. از این آبها در موارد مختلفی نظیر آبیاری اراضی کشاورزی،  آبیاری فضاهای سبز، تغذیه آبهای زیر زمینی،  مصارف صنعتی،  استفاده به منظور تفریحی و زیست محیطی، مصارف شهری (غیر شرب) نظیر آتش نشانی، شستشوی خیابانها  و غیره میتوان استفاده نمود و از فشار وارده بر منابع تامین کننده آب شرب کاست.

۱۴- در کشور ما در حدود ۳۵درصد از تولیدات کشاورزی دورریز می شوند. سالانه در حدود ۱۳۰میلیون تن محصولات متنوع کشاورزی در کشور تولید می شود که در حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد این تولیدات ضایعات است که ۵۲ میلیون تن محصولات تولیدی را شامل می شود. براساس برآورد فائو بین ۹ تا ۱۳ میلیارد متر مکعب آب از طریق این ضایعات هدر می رود که معادل آب منتقل شده با اکثر پروژه های انتقال آب است و هیچ نهادی پاسخگوی این هدر رفت ویرانگر نیست. در واقع هر ساله غذای در حدود ۱۵ میلیون نفر در کشور دور ریز میشود (شکل ۱۱).

شکل ۱۲- کاشت محصولات آب بر

۱۵- عدم رعایت الگوی کشت در کشور و نبود برنامه ای مدون و علمی جهت کنترل آن باعث گردیده تا در کشور کم آبی مانند ایران اکثر کشاورزان  اقدام به کشتهای پر مصرفی نظیر هندوانه و خربزه نمایند که تولید هر کیلوی آنها به مصرف آبی معادل ۳۰۰ لیتر نیاز دارد. در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۹۱۳ هزار تن هندوانه، یعنی حجم آبی معادل ۲۲۸ میلیارد لیتر آب مصرف شده است. به‌عبارتی طی سال گذشته ۲۲۸ میلیارد لیتر آب مجازی از کشور ما به خارج از کشور صادر شده است. این مقدار معادل ۲۲۸ میلیون مترمکعب آب مصرفی است (شکل ۱۲).

شکل ۱۳- فرسایش شدید خاک در کشور

۱۶- خاک یکی دیگراز با ارزش ترین منابع حیاتی محسوب می شود چرا که رشد گیاهان را تضمین کرده و بیش از ۹۷ درصد نیازهای غذایی جهان را برآورده می کند، کیفیت خاک ارتباط تنگاتنگی با بهره وری کشاورزی و تامین مواد غذایی در هر کشوری دارد، زمانی که خاک کشوری غنی تر و حاصلخیزتر باشد در واقع امنیت و پایداری غذایی آن کشور نیز تضمین می شود. بنابراین خاک خوب یکی از مولفه های اصلی تامین غذا در هر کشوری است. فرسایش خاک در ایران بسیار بالا و در حدود ۱۶ تن در هکتار بوده که در حدود ۴ تا ۵ برابر متوسط جهانی است، البته این عدد در مناطق مختلف متفاوت بوده و به میزان تخریب ایجاد شده بستگی دارد (شکل ۱۳).

۱۷-در ایران به ازای هر یک متر مکعب آب ۸۰۰ گرم ماده خشک کشاورزی تولید می‌شود در حالی که در اروپا سه کیلوگرم است.

۱۸- متاسفانه رتبه ایران در زمینه بهره وری آب کشاورزی ۱۰۲ از میان ۱۲۳ کشور جهان است.

آقای دکتر چه نتیجه ای از شرایط موجود آب و خاک کشور میتوان گرفت

نتیجه گرفته شده از بیان واقعیتهای آب و خاک کشور را میتوان به قرار ذیل خدمتتان ارائه داد:

تا کنون بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده منابع آب تجدید شونده کشور بوده و صرفه جویی در این بخش تأثیر زیادی در استفاده بهینه وپایدار از منابع آب  خواهد داشت. ضمنا میتوان با قاطعیت عنوان داشت که سیاستهای کشور در طی ۴۰ و اندی  سال گذشته  برای تأمین آب کشاورزی و برنامه های استفاده بهینه از آب و افزایش کارآیی مصرف و بهبود بهره وری آب، متاسفانه کار آیی و نتیجه لازمه را نداشته اند.

 

آقای دکتر، دلایل عدم کار آئی سیاستهای اعمال شده در افزایش بهره وری آب در چه میباشند، لطفا بیشتر توضیح دهید.

بطور کلی بر اساس مستندات ارائه و توضیح داده شده دلایل عدم کار آئی سیاستهای اعمال شده  را می توان به قرار ذیل خلاصه نمود:

1. ناکافی بودن و عدم انطباق  سیاستهای کشور با موضوع بهره وری آب کشاورزی
2. فقدان برنامه عملیاتی مدیریت تؤامان عرضه و تقاضای آب کشاورزی در مدیریت آب کشور
3. فقدان راهکارها و انگیزه های مناسب سرمایه گذاری در جهت توسعه، بهره برداری و نگهداری منابع و تأسیسات آبی
4. کافی نبودن کارآمدی مدیریت در برنامه ریزی، مطالعه، طراحی و اجرا برای منابع و تأسیسات آبی کشور
5. عدم کفایت برنامه های آموزشی و ترویجی

بطور کلی ارتقائ بهره وری آب در کشور نیازمند ایجاد تغییرات اساسی در اهداف، سیاست ها و برنامه های مدیریتی آب میباشد.

آقای دکتر در یک جمع‌بندی کلی شما به ‌عنوان استاد تمام مهندسی آب چه سیاست ها و راهکارهای کاربردی را برای افزایش بهره وری آب در کشور پیشنهاد می کنید.

 

به نظر من تا اوضاع کشور از این وضعیت فلاکت بار و ورشکستگی کامل آبی به دلیل سیاستهای غلط مافیای آب در کشور بدتر نشده، اینجانب بنا به وظیفه و تعهد  خود نسبت به جامعه و به عنوان یک فرد دانشگاهی که سالها در گیر انجام پروژه های آبی در اقصی نقاط کشور نیز بوده ام، اعمال چندین سیاست و راهکار عملی را به مسیولین مملکتی پیشنهاد میکنم. هر چند که امیدوار به رعایت و اجرای آنها  نیستم. زیرا گوش شنوایی در وزارتین نیرو و کشاورزی وجود نداشته و هر کدام بدون هماهنگی با دیگری کار خود را دنبال میکنند. با این وجودراهکار ی اساسی و پیشنهادی  مورد نظر عبارتند از:

*- تجدید نظر اساسی در شعار خود کفائی با توجه به محدودیت منابع آب موجود در کشور

*- جلوگیری از اجرای طرحهای  بدون مطالعه و بررسیهای دقیق، بی حاصل و با بهره وری بسیار پایین، هزینه بر و مضر برای منابع آب و محیط زیست توسط مافیای آب که تعدادشان در اقصی نقاط کشور فراوان است.

*- استفاده اکید از نظرات اعضای هیئت علمی دانشگاهها و نخبگان و استفاده از نتایج تحقیقات انجام شده آنها که متاسفانه تا کنون مبنای سیاست گذاریها واقع نگرفته اند.

*-ارائه الگوی کشت بهینه در هر منطقه با توجه به امکانات آبی، خاکی و اقلیمی مربوطه. درست نیست که آب این مملکت کم آب، خصوصا در مناطق مسیله دار به کشت گیاهان پر مصرف و در نهایت صادراتی اختصاص یابد.

*- اصلاح و تجدید نظر در قیمت آب کشاورزی به منظور افزایش بهره وری از آن

*- اجبار به کشت گیاهان زراعی  استراتژیک کم توقع تر و با نیاز آبی و طول دوره رشد کمتر مورد نیاز کشور

*- حمایت بیشتر از توسعه کشتهای گلخانه ای ، هیدروپونیکی و سیستمهای نوین آبیاری

*- توسعه سیستمهای زراعی کاشت دیم با تاکید بیشتر بر استفاده از آب باران

*- اجرای برنامه های تعادل بخشی آبهای زیر زمینی در اقصی نقاط کشور

*- جدا سازی مصارف آب شرب، کشاورزی و فضای سبز از هم

*- باز سازی سیستمهای انتقال و توزیع فرسوده آب کشور

*-تشویق، ترویج استفاده از پروژه های جمع آوری آب باران

*- اجرای برنامه و پروژه های کاربردی جهت استفاده از آب‌های خاکستری و نامتعارف تصفیه شده در آبیاری فضای سبز و کشاورزی

*- جلوگیری از کاشت و صادرات محصولات با نیاز آبی بالا

*- توسعه و حمایت از صنایع تبدیلی به منظور جلوگیری از هدر رفت و دور ریز محصولات مختلف کشاورزی بعد از تولید

 *- فرهنگ سازی ، اطلاع رسانی  و اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی جهت افزایش آگاهی مردم در زمینه صرفه جوئی در منابع آب و در نهایت ارتقائ بهره وری آب.

شناسه : 3591655